Os lumes e ritos do solsticio de verán, pasado e presente na cultura e na acultura

Ampliar: Noite de San Xoán, debuxo de Felipe-Senén



A festa do San Xoán é a cristianización da celebración pagán do solsticio de verán, con cultos arredor do Lume, Auga, Terra e Aire... ritos ancestrais, herdos mesmo hoxe a aculturados: velaí o botellón, a degradación das praias ...

A pesares da defensa do estatismo nas tradicións que fan os ortodoxos folcloristas, debemos asumir que a verba tradición, do verbo latino “trado”, pese as súas aparentes connotacións de estatismo, refírese ao que transita e se transporta, que devala. Isto mesmo témosllo escoitado a Díaz Pardo, que como creador das Industrias da Memoria e do Laboratorio de formas de Galiza  re-creaba debate arredor de canto significa orixe/ orixinalidade.

Galiza, país de confín, de portos e camiños, de transito e transportar, ao longo da súa historia fixo súa tradicións sincréticas, no idioma, nos ritos, na arte, nas danzas, na música, nos traxes... e o peor, tamén aculturadas, isto é degradadas e cargadas do que nos derradeiros anos tanto feren os sentidos e que denominamos feísmos. Abonda con repetir algo pra que ben axiña se bendiga polos medios e xa se estableza como unha tradición e novo tópico.  Comportamentos que mesmo poden atentar contra esa base tan galega que é a interacción panteísta entre  paisaxe e a paisanaxe. Ao respecto non temos máis que analizar os ritos de hoxe arredor das máis tradicionais e ancestrais festas, como a do San Xoán, cristianización do solsticio de verán, sometida a un gran, repetido e expandido, botellón invadindo un lugar considerado sacro na tradición en relación coas augas. Auga que precisamente apagan o lume, cada cal cos seus espazos. Sabemos que o que comentamos ten espiñas, pois se educa ou se maleduca, se solidariza ou se insolidariza . Faltan e cada vez máis os espazos abertos, as campas, as tan necesarias nunha aldea, vila ou cidade pra expresarse en comunidade: as eiras, os campos de festa e de feira...a ilustración municipal encargaríase de reconvertelos en aparcadoiros, en chantar farolas modelo austrohúngaro, monumentos, fontes, churrascos... Máis o ser humano, nesa ansia de encontro, segue a buscar espazos alternativos e descoñecendo as tradicións da coas praias inmaculadas, lavadas que foron do culto de Venus e da fecundidade, as dos cultos das nove ondas, como a da Lanzada... obviamente as mareas, a area impoñen limitacións, pero tamén a tradición que as consideraba e respectaba, que valoraba a calidade, finura e fraxilidade desas areas que agora combinamos con carbón, desperdicios, lixo.. pra logo remediar malamente,  con recheos de agresivo caolín. E velaí os efectos da aculturación. Pola contra a positividade de incorporar  á mesa os produtos da terra e do tempo, “a sardiña que polo San Xoán unta o pan “e volta a darlle co churrasco e con canto tamén se poña.

Un ramallo de “herbas de meigas” ao serao da noite pra, ao amencer lavarse coa natureza

Festas  tradicionais as cíclicas, as relacionadas cos equinoccios e o solsticios, con tanto que ver na vida, as de ancestrais ritos en relación cos Catro Elementos, Lume, Auga, Terra, Aire: nas que recoller a auga nas fontes, vertela na almofía mesturada con flores e plantas consideradas milagreiras pra facer un ramillete “a verbena” ou “chopo”... flores cantadas por Noriega Varela, as que medran espontaneamente nos lameiros, á beira dos camiños, nos pardiñeiros,  entre elas a que máis o bieiteiro, o tromentelo, os estraloques, o romeu, o ourego, a herba luísa... as chamadas flores do San Xoán ou seoane... plantas curativas, panacea na botica popular. O sabugueiro ou sabugo (saúco en castelán) entre as que máis. E moito habería que falar desta planta, por algo con ese ese outro nome de bieiteiro, como planta  considerada “bendita” pola  misión cristianizadora. E ao respecto máis puideran contarnos en Centro Europa, onde é considerada máxica, como herdo druídico, herba das meigas, das curandeiras, base pra unha marmelada... Arbusto de talo  e ramas de paus que  baleirados e ocos pode traballarse e facerse con eles asubíos, tiratacos ... Arbustos  que inzan e denuncian onde houbo civilización: á beira do camiño, da casa abandonada,  compañeiro do loureiro, quizais  da figueira, detonantes que o arqueólogo pode saber enxergar.

Rito de deixar ao serao da noite, sobre a soleira, a almofía coas flores a remollo, pra, na mañanciña, cedo, lavarse coa natureza. E a caron desta a cunca coa de ovo pra ver na mañanciña que agoreira forma tomará... Amencer pra ir a peitearse baixo unha nogueira disque pra ter bo cabelo...Noite na que tamén deixar as portas abertas, ventilando a casa, as roupas e os cobertores tendidos pra recibir ese “bo aire”. Retirando pra fogueira comunal os trastes e mobles vellos pra queimalos e iniciar a anovación entre bailes e danzas arredor das labaradas. Noite na que facer trasnadas contra canto tenta ao comunal: cambiar de sitio o marco, a cancela, atuar a porta de saída...

Pra meternos nas esencias das tradicións sanxoaninas que dirían os irmáns portugueses compriría volver a eses clásicos, ignorados polas mesmas universidades galegas, un punto de arranque na historia galega, aqueles “celtistas” que abrían portas, como Vicetto, Murguía, seguir por Risco e os seus continuadores, que estaban máis nas ondas europeas do seu tempo do que o nos fixeron crer ver... Coñecelos pra corrixilos, anovalos e melloralos eles que mesmo inspiraron un sentimento cultural que caracterizou o simbolismo romántico e modernista, apelidado “galego”. Estudosos do espírito do pobo, como motor dos feitos, entre eles os cultos panteístas en relación co agro, coas catro estacións, cos fitos que as marcan, os equinoccios e os solsticios e as súas festas cristianizadas dende o século VI, os tempos de San Martiño Dume.

Mitoloxía, personificar e animar o inanimado, o panteísmo do Occidente Atlántico Europeo

Festas relixiosas, isto é que religan ao ser humano entre o coñecido e o descoñecido, entre a vida e a morte, o Ceo e a Terra, a luz e as sombras. Capítulo no que se estende Murguía na súa Historia de Galiza,  e di que si afondamos nas orixes dun pobo, afondamos nos seus principios relixiosos. As potencias naturais inflúen sobre os destinos humanos pra renderlle culto. Parase nos cultos solares,  ás  augas, a deuse mencionadas en epígrafes, comúns aos pobos célticos: Beleno nas Galias; en Bretaña Endovélico en Galiza e na Lusitania... asimilados polos romanos e reconvertidos polo santoral cristián, San Xoán e Santiago os que máis.

Auga de fontes “santas”, sanadoras, dise de tres, de sete, nove diferentes...de pozos de rios que na antigüidade tiñan as súas nereidas e divindades protectoras... fluír a carón do que se peitean con peite de ouro as mouras... puzas da flor da auga, a dos romances e cantigas. Auga que apaga o lume, purificadora do bautismo, limpa que se recolle ao amencer pra deixala nunha almofía  coa mestura de flores da natureza que no Morrazo chaman “cacho”, ramillete tamén dun número que algúns din máxico, sete,  nove, trece que se deixarán ao serao , á orballeira da noite de San Xoán pra nun xeito de rito iniciático, de pasaxe, lavarse coa natureza nesa mañanciña.

Fogueiras, lume, e arredor del músicas, cantos, danzas en círculo e brazos en alto, caendo en xenuflexión... Lume, pirotecnia, folión, esencial á festa, homenaxe á vida. En todas as culturas o lume, que é luz, quentura, purificación milagre de deuses protectores, relacionase coa maxia e cos ritos divinos, co sol e co temido raio, don e castigo divino, do que no rural protexían as cubertas das casas con pedras de seixo branco nos remates e persoas e animais por ritos con  “pedras do raio”,  antigos machados puídos aparecidos nas leiras.

Mesmo as almas dos devanceiros vólvense luz, estrela orientadora, en procesión, estadeas, compaña, señas ... Nas tradicións da lareira cuspir ou profanar o lume considerábase sacrílego, venerándose o lume como un ser vivo que se alegra, que se apaga e tamén morre. Ritos que ve moi nas celebracións orientais, arias, celtas, druídicas con tanto pouso exótico.

Encontros pra afortalar a colectividade, pra cumprir co ciclo agrario anual, pero tamén cos lares do interior ca casa, coa lareira, co fogar... e velaí as derivacións desta verba en relación co lume,  arredor da que se xanta, se conta e se vive.

Lume que antigamente non se deixaba morrer, de apagarse significaba unha desgracia. Coidábase a lareiras, a pedra do lume, como un altar, limpos, alimentados e avivados nestas festas, limpando o remol vello e acendendo o Lume Novo, co “Tizón do Nadal”, “o Tizón do San Xoán”... Ritos que pasaron polos romanos encomendados ás vestais, ofrecíanselle libacións de aceite, de flores...máis non se permitía botarlle sal, ramas de loureiro, de ciprés, tamén polo seu carácter divino. Ata non fai moito os vellos  non consentían botarlle ao lume pan ou viño, quizais honrando os símbolos cristiáns do traballo e da Eucaristía.

Lugares sacros, fontes, lagoas, sitios de pasado, entón de   memoria onde se di que nesta noite os espíritos puros poden escoitar as voces de pobos desaparecidos, de Antioquías, Lucernas ou Valverdes...

21 Xuño solsticio do coronavirus 2020